Een bijzondere aanblik en doorkijk van de Sint-Janskathedraal

door Pieter van der Schoot en Ed Hupkens

In de loop van eeuwen zijn heel wat afbeeldingen gemaakt van de Sint-Janskerk zoals die in het begin van de zestiende eeuw werd afgebouwd. De oudere afbeeldingen zijn tekeningen of schilderingen. In de tweede helft van de negentiende eeuw dienen de eerste foto's zich aan. Afgaande op het afgebeelde blijkt de zuidkant van de kerk favoriet: de aanblik vanaf de Parade. De goede tweede is de noordkant, en dan wel met de noordoostelijke invalshoek: vooral afbeeldingen vanuit de hoek Sint-Janskerkhof en Hinthamerstraat van de dan zichtbare Sacramentskapel (broederschapskapel) aan de oostzijde en in mindere mate de Mariakapel aan de westzijde. Opvallend is het ontbreken bij dergelijk teken-, schilder-, maar ook meer recent fotowerk van de westelijke aanblik: de westtoren met zijn romaanse onder- en gotische bovenbouw. De enkele historische tekeningen die er zijn met aandacht voor de westgevel geven een zo sterk vertekend beeld dat zij niet geacht kunnen worden de werkelijke aanblik te verbeelden. Met deze constatering in het achterhoofd gingen we op weg naar het Noordbrabants Museum om te zien of de daar aanwezige en oudst bekende maquette van de Sint-Jan relevante aanknopingspunten bood naar zicht op de westtoren in een ver verleden. De maquette van Donkers Tegen het einde van de Napoleontische tijd (1799 - 1815) kreeg de rooms-katholieke gemeenschap in 's-Hertogenbosch haar eeuwenoude Sint-Janskerk terug. De kerk was er slecht aan toe. In de bijna twee eeuwen beheer door de relatief kleine Bossche gemeenschap van gereformeerden had het noodzakelijke onderhoud niet of nauwelijks plaatsgevonden. Eenmaal weer onder de hoede van de katholieke geloofsgemeenschap werd onderhoud weer wat vollediger uitgevoerd. Een grote restauratie bleef echter uit het zicht. Het zou tot ver na 1850 duren voordat een alomvattende ingreep plaats zou vinden. Eind jaren dertig van de negentiende eeuw ondernam de Bossche beeldhouwer-in-spe, Frans Donkers, een unieke poging om de staat van de kerk vast te leggen in de vorm van een houten maquette. Hij begon dat werk op 16-jarige leeftijd (op 14 juni 1839) en was er op 28 juni 1842 mee klaar. In de jaren vijftig van de negentiende eeuw werd een prijsvraag uitgeschreven voor een restauratieplan van de Sint-Janskerk. Samen met zijn broer, en op basis van	30
zijn gebleken kennis van de kerk, maakte hij een ontwerp dat, bij sluiting van de inzendtermijn, de enige inzending bleek te zijn. De uitschrijvers van de prijsvraag waren onder de indruk van de prestatie maar oordeelden het ontwerp toch als onvoldoende om de -toen nog onbekende- indieners het werk te gunnen. In een later stadium verdwenen de gebroeders Donkers als restauratie-architecten helemaal uit beeld en traden anderen op de voorgrond (S. Veneman; L. Hezenmans). De maquette van Frans Donkers had inmiddels een vaste plek gevonden ten huize van hun moeder en had eens de aandacht en positieve belangstelling gekregen van koning Willem II. Hij werd de koning ten geschenke geboden en door hem in dank aanvaard. Na jarenlang verblijf in koninklijke kabinetten werd de maquette overgedragen aan het op 8 maart 1837 opgerichte Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. De maquette bleef deel van de almaar groeiende collectie van het Genootschap en zo van het later uit het Genootschap voortgekomen Noordbrabants museum. Tot aan de recente herinrichting van het museum was de maquette als vast onderdeel in een der bovenzalen van het museum tentoongesteld. Sinds de herinrichting is de maquette niet meer onderdeel van de vaste expositie en verhuisd naar het museumdepot. De bijzondere aanblik De eerste foto laat de westelijke aanblik van de Sint Jan zien zoals die kennelijk in ongeveer 1840 is geweest. De bakstenen van de onderste etage van de toren laten zich niet zien, want ze zijn bekleed met een schil van natuurstenen. De schil reikt over de gehele breedte van het kerkfront tot dezelfde hoogte - en dat is de	31
hoogte van de dakgoten van de links en rechts aan de kerk aangebouwde kapellen van weleer: de huidige Mariakapel links en doopkapel rechts. Op alle nu ook zichtbare plaatsen zijn verticale constructies zichtbaar die de indruk van gotische steunberen moeten wekken. Vermoedelijk echter zijn die niet meer dan verdikte constructies van de natuurstenen schil. Ook de buitenzijde van het torentje rechts -met de huidige toegang naar de bovenetages van de hoofdtoren- vertoont de aangebrachte 'steunberen'. De toegang van de toren is de hoge deur annex raampartij zoals die vandaag de dag nog zichtbaar is. Gegeven deze elementen van de aanblik van de westelijke gevel kan het nauwelijks anders dan dat deze ten tijde van de 'gotisering' van de gevel aan het begin van de 16e eeuw tot stand gekomen zijn. Bij die gelegenheid zullen dan eerstens de bakstenen van de onderste etage van de toren achter de schil van natuurstenen verdwenen zijn. Om deze schil meer de aanblik te geven van een gotisch bouwsel (afwisselingen van massieve steunberen en dunne muurdelen met ramen) werden de in principe functieloze steunberen toegevoegd. De hoog oprijzende toegang naar de kerk moet de opvolger beschouwd worden van de vroegere toegangsdeur van de romaanse toren. Die deur zal niet hoger dan een meter of drie vanaf de grond geweest zijn, dus nauwelijks één meter boven het maaiveld van de begin 16e-eeuwse stad gereikt hebben. De nieuwe toegang werd verkregen door ruw weghakken van de (romaanse) bakstenen over vele meters hoogte en breedte om de nieuwe toegangspoort en het gotisch venster te bergen. De bijzondere doorkijk door de Sint-Janskathedraal Van de maquette van Donkers was beschreven en bekend dat hij zeer 'natuurgetrouw' was vervaardigd. Op spectaculaire wijze is dit bij ons recente bezoek fotografisch vastgelegd. Met de lens van een hoge resolutiecamera in de enkele centimeters van de toegangsdeur verschijnt een beeld als weergegeven op foto 2 en 3: twee reeksen geprofileerde pilaren met aan het einde van de kerk het altaar	32
en, verder daarachter, de ramen van de middelste straalkapel. Links en rechts naar boven verschijnen de triforiumgang, de ramen van de lichtbeuk, met daar weer boven de sluiting met kruisribgewelven. Opvallend is het ontbreken van enige duiding van de in 1840 zeker nog aanwezige koorsluiting (ook oksaal geheten) vóór het altaar. Dit kunstwerk is immers pas in de jaren zestig van de negentiende eeuw uit de kerk verdwenen. Aan de bovenzijde links is een deel zichtbaar van de onderste begrenzing van de vieringtoren (noordoostelijke hoek) met daaronder eenduidig herkenbaar de verbeelding van het kunstig gedraaide baldakijn van de hand van Alard Duhamel. Op en boven het altaar zijn nog beeldelementen aangebracht zoals de derde foto laat zien: het tabernakel met erop een kruis; een schildering met onderscheiden menselijke figuren; twee boven elkaar geplaatste beelden. Dit geheel vertoont een verrassende overeenkomst met een schildering van Pieter Saenredam uit 1646. Als het al een oogmerk is geweest van Frans Donkers om met de vervaardiging van de maquette zijn kandidaatstelling voor restauratiearchitect te onderbouwen dan heeft de latere geschiedenis uitgewezen dat hij in zijn missie niet is geslaagd. Als hij vooral met indrukwekkende beelden 'zijn' Sint-Janskerk voor het nageslacht wilde vereeuwigen dan is hij daar op unieke wijze in geslaagd. Geen andere schilder of tekenaar heeft zo in detail het beeld van de toenmalige kerk voor het nageslacht vastgelegd. Met dank aan Ad van Pinxteren, conservator historische collecties van het Noordbrabants Museum, die de gelegenheid bood de maquette te bestuderen.	33